Historisch Heusden: De Visbank, een herinnering aan de Bataafse Republiek

In de totstandkoming ervan hadden de Heusdense patriotten een belangrijke rol gespeeld. Met de resolutie van 21 mei 1796 besloten de  ‘Burgerbestuurders der Stad Heusden‘  een Visbank te plaatsen ‘diendende tot een Vismarkt met een gebouwtje aan weerszijds, alwaar de Oude-Gijzelpoort staat’. ‘Metselaers-baas’ Gerardus Vaassen uit Heusden kreeg de opdracht om de Gijzelpoort af te breken en een hardstenen fundering te maken met een aansluiting aan de bestaande kademuren en tegen het woonhuis van Jacob van Oudheusden, ook Commiezenhuis genoemd. Hij kreeg  ook de opdracht voor het metselen van 75.300 mopstenen in kruisverband. Steenhouwer Gerrit van Esseveld uit Gorinchem kreeg de opdracht voor de levering, het transport en de plaatsing van tien hele en twee halve kolommen met basementen (onderstukken) en kapitelen (bovenstukken). De ‘Burgerbestuurders’ lieten in de sluitstenen boven de poorten van de zijgebouwen inscripties plaatsen. In de rechter staat ‘A°2LB’, wat verwijst naar de Latijnse tekst ‘Anno Secundo Libertatis Batavae’. De vertaling is: ’In het tweede jaar van de Bataafse Vrijheid’. In de linker staan de cijfers: ‘1796’. In Nederland is dit het enige monument dat verwijst naar de Bataafse Republiek.

In de middeleeuwen had elke stad aan een rivier een vismarkt. In 1357 werd de vrije vismarkt door graaf Willem V van Holland (1330-1389), ook bekend als Willem van Beieren, aan de stad Heusden verleend. Tussen 1320 en 1350 werd Heusden ten westen van de oude kern uitgebreid met de Wijksestraat en Drietrompetterstraat. Door deze uitbreiding kwam de Vismarkt, dan nog een binnenhaventje, binnen de stadsgrenzen te liggen. De haven kreeg een doorgang met dubbele ronde vestingtorens ter verdediging van de vesting en markeerden het afwateringssluisje van de watergang. In 1591 kwam er tussen de torens een poortgebouw. Aanvankelijk werd dit gebouw gebruikt door het Zakkendragersgilde. De torens werden ten gevolge van de woningnood door burgers en/of soldaten bewoond. Nadat de binnenvaart tussen de stadshaven en de Demer, waarvan resten bij de restauratie op verschillende plekken zijn teruggevonden, buiten gebruik raakte, ontstond de Vismarkt of ‘Den Dam’. Op de Vismarkt, ten zuiden van de waterpomp werd  in 1639 een kleine visbank gebouwd waar haring, zalm, steur en andere vis werd verhandeld. De Water- of Gijzelpoort geraakte in de loop van de 18e eeuw in verval.

Deze heeft de vorm van een open galerij tussen gesloten zijgebouwen en met twee vooruitspringende vleugels. De hardstenen Dorische zuilen van ecouseinse hardsteen dragen het houten hoofdgestel. Het dak is met blauwe leien gedekt en is afgewerkt met een kroonlijst met geprofileerde bakgoot. Tussen de zuilen en de kroonlijst is een fries met trigliefen (houten platen met drie verticale sleuven) aangebracht met daartussen metopen. De trigliefen bevinden zich bij de koppen van de houten dakbalken. (De Vismarkten in Gouda en Vlaardingen hebben dezelfde opbouw met Dorische zuilen en fries). De symmetrische achtermuur had één smalle doorloop naar de haven met rondboog en een zandstenen omlijsting. Tussen de zuilen waren ijzeren hekken gemonteerd om de tafels voor het schoonmaken van de vis af te schermen. De zijgebouwen werden aanvankelijk gebruikt voor de opslag van brandweermaterieel.

Sinds het einde van de negentiende eeuw had de Visbank haar oorspronkelijke functie in de handel en aanvoer van vis verloren. De zijgebouwen werden voortaan gebruikt als gemeentewaag en als schuilplaats voor de klepperman of stadsomroeper. Als onderdeel van de Maasmondwerkzaamheden, in het begin van de vorige eeuw, werd de stadshaven gedempt en lag een nieuwe grotere haven buiten de stad. De stadshaven werd volgespoten met zand en klei van de uitgegraven Bergsche Maas. Op de plaats van de stadshaven kwam het Wilhelminaplein. De Visbank stond nu prominent op de grens van de Vismarkt en dit nieuwe plein. In de achtermuur kwamen drie twee meter brede doorlopen met een zware omlijsting van natuursteen. Het ernaast gelegen Commiezenhuis uit 1633 werd in 1903 afgebroken. Voor het aanzicht werd op het dak van de Visbank een klokkenstoel met windvaan geplaatst. Op 7 juli 1907 werd aan de achterzijde van de Visbank een gedenkplaat geplaatst ter herinnering aan het bezoek van Koningin Wilhelmina op 18 augustus 1904, bij gelegenheid van de opening van de Nieuwe Maasmond. De Visbank werd nu voornamelijk nog gebruikt voor culturele activiteiten.

In 1969 werd besloten het restauratieproject van Heusden-Vesting uit te breiden en de stadshaven binnen de nog aanwezige kademuren terug te brengen. Dat ging wel ten koste van het fraaie Wilhelminaplein. En zo stond de Visbank weer prominent tussen de Vismarkt en de stadshaven. Bij de stadsrestauratie in 1973 werd ook de Visbank gerestaureerd en gedeeltelijk vernieuwd. Het middengedeelte werd afgebroken en de verzakte vloer kreeg een nieuwe fundering en werd opnieuw gelegd. Er werden nieuwe Dorische zuilen met basementen en kapitelen geplaatst, alsook een nieuw houten dakgestel in dezelfde uitvoering als voorheen. Wel is de klokkenstoel vervallen omdat die niet in het oorspronkelijke ontwerp stond. De achtermuur werd gewijzigd: de drie brede doorlopen werden dichtgemetseld en een smalle doorloop, zoals in het oorspronkelijke ontwerp, kwam terug.

De nieuwe doorloop werd de toegang tot de stadshaven en kreeg een fraaie dubbele trap. Het was een ontwerp van restauratiearchitect Ab Peetoom met een ‘op- en afgang voor aan- en afvoer van vis en andere goederen’.

In de bestrating van de haven werden de bouwresten van de torens van de vroegere Gijzelpoort zichtbaar gemaakt. In de bijgebouwen kwamen nieuwe toegangsdeuren zonder bovenlichten. Naast de Visbank kwam in 1970 een nieuw Commiezenhuis, weliswaar kleiner als het oorspronkelijke. De gedenkplaat van de Maasmondwerkzaamheden werd verplaatst van de Visbank naar het Commiezenhuis. De vrijgekomen Dorische zuilen en de boven- en onderstukken werden door stadsrestaurateur René van Boxtel hergebruikt als naamgevingpalen op alle bolwerken, als hoek- en stoeppalen en bij Waterstaatspalen in Heusden, Veen en Nieuwkuijk.