Een nieuwe Aflevering van Historisch Heusden geschreven door Bart Beaard en deze keer gaat het in deel 199 van Historisch Heusden over Joods echtpaar Neuhaus-Davids, in Heusden
ondergedoken, verraden en gedeporteerd.
Tijdens de Tweede
Wereldoorlog worden door de Nazi’s tussen de vijf en zes miljoen Joden
vermoord. Van de 140.000 Joden die in 1940 in Nederland wonen, zullen er
uiteindelijk ruim 100.000 de oorlog niet overleven. In de concentratiekampen
werden zij vergast, doodgemarteld, verhongerd of op andere
wijze om het leven gebracht. En uitgeputte gevangenen werden het slachtoffer
van besmettelijke ziektes. Van de 25.000
ondergedoken Joden in ons land overleeft ongeveer tweederde de Holocaust. Ruim
8.000 van hen worden opgepakt, meestal na verraad. Dat is ook het joodse
echtpaar Neuhaus-Davids in Heusden overkomen.
Onafhankelijk van elkaar komen Arthur Neuhaus (*1901) en Martha Davids (*1905) vanuit
Duitsland naar Amsterdam. Ze trouwen op 4 maart 1936 in Amsterdam. Arthur
woont dan al in ’s-Hertogenbosch en Martha komt bij hem wonen in de
Akeleistraat 16. Dochter Marianne wordt op 8 mei 1938 geboren. Vanaf juli 1939
tot maart 1942 woont de familie in de Ophoviuslaan 126. Arthur Neuhaus is
werkzaam in de textiel. Hij is een zoon van koopman Joseph Neuhaus en Minna
Müller.
Joden dienden op
straat zichtbaar een davidster te dragen. Collectie Nico de Bonth.
Joseph Neuhaus is weduwnaar en woont ook op dit adres, tot hij
overlijdt op 24 augustus 1941. Hij ligt begraven op de joodse begraafplaats in Vught. Kort
na de bezetting beginnen de Duitsers met het registreren en isoleren van de
Joden. Met
ingang van 6 oktober 1940 verbieden zij werkgevers Joden in dienst te nemen.
Nog
diezelfde maand voeren zij een ‘ariërverklaring’, waarin personen dienen aan te
geven, of zij joodse ouders of voorouders hebben. Een maand later ontslaan zij
alle Joden die werkzaam zijn in overheidsdienst en in het onderwijs. Joden
moeten door het dragen van een davidster op hun kleding herkenbaar zijn. Het is
hen verboden om tussen 24.00 en 4.00 uur buiten te komen.
Joodse
kinderen mogen uitsluitend nog naar een joodse school gaan. Het openlijke
protest van de Gereformeerde en de Nederlandse Hervormde Kerk wordt door de
Duitsers genegeerd. De Joden moeten verwijderd worden uit de Nederlandse
samenleving. De Duitsers maken met hulp van NSB’ers een verbeten jacht op de
Joden. Vanaf 1942 worden Joden op grote schaal opgepakt en via de
doorgangskampen Westerbork of Amersfoort gedeporteerd naar vernietigingskampen
in Polen of Duitsland. Het onderdak bieden aan Joden is levensgevaarlijk. Bij
ontdekking heeft dat voor de gastheer en –vrouw grote gevolgen.
De struikelstenen van
het echtpaar Neuhaus-Davids in de Ophoviusstraat 126 te ’ s-Hertogenbosch,
gelegd op 15 juni 2018. Foto Gerard Monté.
In maart 1942 verlaten Arthur, Martha en
Marianne Neuhaus, opgejaagd en bang gemaakt, hun woning aan de Ophoviuslaan.
Zij verblijven dan in de Van Rijckevorssel van Kessellaan 63a. Dochter Marianne
wordt ondergebracht bij een gezin in Horst (L). Arthur en Martha verbergen zich
vanaf augustus 1942 in
Heusden in de woning van gemeenteveldwachter Pierre Halmans. Halmans is agent
van politie te ’s-Hertogenbosch en per 4 november 1939 benoemd tot gemeenteveldwachter
van Heusden. Het echtpaar Halmans woont sinds 11 december 1939 op Hoogstraat
20. De Heusdense huisarts Egbert Schimmel zorgt voor onderduikadressen in
Heusden en in het Land van Heusden en Altena.
Hebben de Duitsers tot nu toe het normale
leven in Heusden laten voortduren, in 1943 tonen zij hun ware gezicht. De
Sicherheitsdienst (SD) houdt op 3 februari 1943 een razzia in Heusden, waarbij
verdachte personen en joodse onderduikers gevangen genomen worden. Deze inval
is het gevolg van het werk van verraders, die hun ‘vrienden’ een tip hebben
gegeven. Arthur en Martha Neuhaus worden gearresteerd en overgebracht naar het
Huis van Bewaring in ‘s-Hertogenbosch
Ook wordt de gemeenteveldwachter Pierre
Halmans, die het echtpaar Neuhaus onderdak heeft geboden, gevangen genomen.
Halmans zit tot de bevrijding gevangen. Aanvankelijk in ons land, daarna in
Duitsland. Cornelis Vreeswijk, bedrijfsleider bij scheepswerf De Haan &
Oerlemans, en huisarts Egbert Schimmel weten mevrouw Cor Halmans–Wooning te
verbergen. Beiden mannen worden ook verraden en op 9 maart 1943 gevangen
genomen. Na respectievelijk twintig en tien weken worden beide mannen weer in
vrijheid gesteld.
Arthur en
Martha Neuhaus worden op 9 februari 1943 via ’s-Hertogenbosch naar Westerbork
(strafbarak 66) en vervolgens op 2 maart naar concentratiekamp Sobibor in Polen
gedeporteerd.
Drie dagen
later, op 5 maart 1943 zijn ze in de gaskamer vergast. Pas op 2 december 1949
wordt bij de gemeente ’s-Hertogenbosch de overlijdensakte van het echtpaar
Neuhaus opgemaakt, vanwege de schriftelijke aangifte door het ministerie van
Justitie. Op 1
september van dat jaar staat het overlijden ook in de Staatscourant.
Trouwfoto van het
echtpaar Arthur en Martha Neuhaus-Davids (1936). Collectie familie Neuhaus
Verraden
Na
de oorlog bleek dat een familielid van Pierre Halmans een anonieme brief aan
NSB-burgemeester Thomaes gestuurd heeft en hem hiermee verraden heeft. Dit
familielid was tramconducteur in Amsterdam en werkte daar voor de SD. Thomaes
is vanaf februari 1942 tot 3 september 1944 de NSB-burgemeester van Heusden. Hij heeft de anonieme brief doorgezonden naar
Loesberg, NSB-kapitein der Marechaussee en naar NSB-majoor Wijnkamp. In
november 1948 wordt in een rechtszaak voor dit feit tegen Thomaes tien jaar
gevangenisstraf geëist. De uitspraak luidt: zeven jaar gevangenisstraf onder
aftrek van voorarrest en vijftien jaar ontzetting uit de kiesrechten. Wel wordt
tijdens de rechtszaak aangehaald dat Thomaes de Heusdense Joden Betje de Wolf
en barbier Jan Franco niet lastig heeft gemaakt. Ook blijkt na de oorlog dat
huisarts Schimmel meer verzetsactiviteiten heeft gepleegd, waaronder het
verzorgen van onderdak in Antwerpen van twee piloten. Zijn
echtgenote, mevrouw Schimmel-Kiewiet, zet zich tijdens de oorlog bijzonder in
voor het welzijn van de Heusdense bevolking, ook gedurende de tijd dat haar man
in Duitse gevangenschap verkeert. Marian is meteen na de oorlog door
familieleden bij het schuiladres in Horst (L) opgehaald en is met familie naar
Canada geëmigreerd. Op vrijdag 15 juni 2018 zijn voor het echtpaar, in
aanwezigheid van Marian Nachman- Neuhaus, in de Ophoviuslaan twee
struikelstenen gelegd. Zij is bij de legging van de struikelstenen aanwezig en
legt er bloemen en steentjes, een Joods gebruik.
Bart Beaard