Historisch Heusden: Struikelstenen in Nieuwkuijk en Vlijmen
25 sep , 10:31 • Historisch Heusden
Ad Hartjes
Een nieuwe Aflevering van Historisch Heusden geschreven door Bart Beaard en deze keer gaat het in deel 200 van Historisch Heusden over Struikelstenen in Nieuwkuijk en Vlijmen.
De Duitse beeldend
kunstenaar Gunter Demnig (*Berlijn 1947) start in 1996 een kunstproject om de
herinnering aan de slachtoffers van de naziterreur levend te houden. De door
hem onder de aandacht gebrachte slachtoffers zijn Joodse mensen, Roma en Sinti,
politiek vervolgden, Jehovah’s Getuigen, homoseksuelen en slachtoffers van de
euthanasiepraktijken. Aanvankelijk maakt hij herinneringsstenen voor Duitsland.
Al snel is er belangstelling vanuit Polen, Tsjechië, Hongarije, Noorwegen,
België en ook Nederland. Op 26 mei 2023 werd in Nürnberg (D) de
honderdduizendste STOLPERSTEIN (letterlijk “struikelsteen of -blok”) gelegd. In
’s-Hertogenbosch zijn er 249 geplaatst. Het zijn kleine betonblokjes van 10 bij
10 centimeter met aan de bovenzijde een messingplaatje. Daarop zijn de gegevens
gegraveerd van één slachtoffer van het nationaalsocialisme, dat tijdens of na
de Tweede Wereldoorlog werd vermoord of is overleden.
Op de uitnodiging voor de bijeenkomst staan
foto’s van de Wolput in Vlijmen en het Sint Gertrudisgesticht in Nieuwkuijk, alsook
afbeeldingen van de struikelstenen. Collectie Bart Beaard
Steenlegging, een waardige en respectvolle ceremonie
Door Heemkundekring Onsenoort werd in november 2017 een aanvraag ingediend bij de organisatie van Gunter Demnig voor struikelstenen voor Josef Hirnheimer, Hans Berg en Frits Hirschfeld. Deze personen hebben in Vlijmen of Nieuwkuijk gewoond. Door het noodlot waren zij hier terecht gekomen. Later zijn ze door handelingen van de bezetter elders om het leven gekomen. In een waardige ceremonie zijn de stenen door Gunter Demnig op dinsdag 12 maart 2019 gelegd. Met een sobere plechtigheid is ter hoogte van Wolput 12 de steen voor Hirnheimer gelegd. Hierbij waren onder meer mevrouw Willemijn van Hees, burgemeester van Heusden, en een klas van KBS De Vijfhoeven aanwezig. Aansluitend is de groep naar Nieuwkuijk gegaan, waar op het parkeerterrein bij BS ’t Kompas voor de omstreeks 200 aanwezigen een grote tent was geplaatst. Op de plaats van de school stond voorheen het St. Gertudisgesticht, waar Hirschfeld en Berg gewoond hebben.
Door Heemkundekring Onsenoort werd in november 2017 een aanvraag ingediend bij de organisatie van Gunter Demnig voor struikelstenen voor Josef Hirnheimer, Hans Berg en Frits Hirschfeld. Deze personen hebben in Vlijmen of Nieuwkuijk gewoond. Door het noodlot waren zij hier terecht gekomen. Later zijn ze door handelingen van de bezetter elders om het leven gekomen. In een waardige ceremonie zijn de stenen door Gunter Demnig op dinsdag 12 maart 2019 gelegd. Met een sobere plechtigheid is ter hoogte van Wolput 12 de steen voor Hirnheimer gelegd. Hierbij waren onder meer mevrouw Willemijn van Hees, burgemeester van Heusden, en een klas van KBS De Vijfhoeven aanwezig. Aansluitend is de groep naar Nieuwkuijk gegaan, waar op het parkeerterrein bij BS ’t Kompas voor de omstreeks 200 aanwezigen een grote tent was geplaatst. Op de plaats van de school stond voorheen het St. Gertudisgesticht, waar Hirschfeld en Berg gewoond hebben.
De burgemeester bedankte allereerst de
initiatiefnemers. Vervolgens hield zij een toespraak met het thema ‘kunnen
leven in vrijheid’ en droeg zij het gedicht ‘Voorgoed – bestaat - uit - Hedens’
voor, de tekst van het Veteranenmonument in Heusden-Vesting. Terwijl Gunter
Demnig stilzwijgend de stenen voor Hirschfeld en Berg rustig op hun plek tikt, zingen
familieleden van Hans Berg enkele verzen uit het mooie en indringende lied Avinoe
Malkenoe (Hebreeuws voor: onze Vader, onze Koning). Vervolgens zijn door leerlingen
van de basisscholen ‘t Kompas en De Vijfhoeven bij de struikelstenen eerst
bloemen en daarna witte steentjes gelegd. Het is een Joodse gewoonte om bij het
bezoek van een grafveld een steentje te leggen om de herinnering aan hun
dierbaren levend te houden. Door de plaatselijke harmonie ‘De Eendracht’ werd ter
afsluiting de Last Post gespeeld.
De adoptiestenen worden jaarlijks op BS ’t
Kompas en KBS De Vijfhoeven door groep 8 overgedragen naar groep 7. Foto Ad
Hartjes.
Josef Hirnheimer
Geboren op 3 mei 1904 in Bamberg (D) en is er in de periode 1931-1936 hophandelaar. In 1936 vlucht hij naar Saaz in Tsjechisch Bohemen, het centrum van de hopcultuur. Als de Duitsers dit land bezetten vlucht hij naar Nederland en komt in maart 1939 naar Vlijmen. In Vlijmen wordt hij adviseur van de ‘Hopvereniging’, die in die tijd een poging onderneemt de hopcultuur weer nieuw leven in te blazen. Eind 1942 vlucht hij uit Vlijmen en duikt onder in Amsterdam, waar hij op 30 april 1943 wordt opgepakt en afgevoerd naar Kamp Westerbork. Enige dagen later, op 4 mei 1943, wordt hij van Kamp Westerbork op transport gezet naar het concentratiekamp Sobibor, in Oost Polen. Op 7 mei is hij vergast en is dan 39 jaar oud.
Geboren op 3 mei 1904 in Bamberg (D) en is er in de periode 1931-1936 hophandelaar. In 1936 vlucht hij naar Saaz in Tsjechisch Bohemen, het centrum van de hopcultuur. Als de Duitsers dit land bezetten vlucht hij naar Nederland en komt in maart 1939 naar Vlijmen. In Vlijmen wordt hij adviseur van de ‘Hopvereniging’, die in die tijd een poging onderneemt de hopcultuur weer nieuw leven in te blazen. Eind 1942 vlucht hij uit Vlijmen en duikt onder in Amsterdam, waar hij op 30 april 1943 wordt opgepakt en afgevoerd naar Kamp Westerbork. Enige dagen later, op 4 mei 1943, wordt hij van Kamp Westerbork op transport gezet naar het concentratiekamp Sobibor, in Oost Polen. Op 7 mei is hij vergast en is dan 39 jaar oud.
Hans Leo Israel Berg
Geboren op 12 december 1885 in Breslau (P). Hij huwt op 6 oktober 1922 in München met Maria Meyerhofer en zij krijgen één dochter Elfriede. Op 9 november 1938 (Kristallnacht) wordt hij door SS’ers gearresteerd en verblijft hij in de gevangenis in zijn woonplaats Passau (D) en enkele weken in het concentratiekamp Dachau (D). Door bemiddeling komt hij in Dachau vrij, maar moet wel vóór eind 1938 Duitsland verlaten en een vluchtbelasting betalen. In mei 1939 komt hij in het zusterklooster St. Joseph in Sluis in afwachting van een emigratie naar Brazilië, waarvoor hij echter geen visum krijgt. Hij moet Sluis verlaten en komt in februari 1940 in het St. Gertrudisgesticht in Nieuwkuijk. In het klooster doet hij de boekhouding. Omdat hij getrouwd is met een niet-Jodin, wordt hij gezien als een ‘gemengd gehuwde Jood’ en wordt hij niet gedeporteerd naar Westerbork. Wel moet hij in maart 1944 in Havelte gaan werken bij de aanleg van het vliegveld Fliegerhost. Op 7 september mag hij terug naar Nieuwkuijk, maar door de oorlogssituatie in Zuid-Nederland blijkt dat niet mogelijk. Hij gaat naar Amsterdam, waar hij op 25 oktober toestemming krijgt voor inkwartiering. Daar is hij op 30 januari 1945 overleden aan een hartstilstand, waarschijnlijk vanwege een hartverlamming, mogelijk veroorzaakt door stress, zorgen en de Hongerwinter. Hij wordt begraven op de begraafplaats Buitenveldert in Amsterdam. De overlijdensakte wordt bij de gemeente Vlijmen gemaakt. Zijn vrouw Maria woont dan nog in Fürstenzell (D)
Geboren op 12 december 1885 in Breslau (P). Hij huwt op 6 oktober 1922 in München met Maria Meyerhofer en zij krijgen één dochter Elfriede. Op 9 november 1938 (Kristallnacht) wordt hij door SS’ers gearresteerd en verblijft hij in de gevangenis in zijn woonplaats Passau (D) en enkele weken in het concentratiekamp Dachau (D). Door bemiddeling komt hij in Dachau vrij, maar moet wel vóór eind 1938 Duitsland verlaten en een vluchtbelasting betalen. In mei 1939 komt hij in het zusterklooster St. Joseph in Sluis in afwachting van een emigratie naar Brazilië, waarvoor hij echter geen visum krijgt. Hij moet Sluis verlaten en komt in februari 1940 in het St. Gertrudisgesticht in Nieuwkuijk. In het klooster doet hij de boekhouding. Omdat hij getrouwd is met een niet-Jodin, wordt hij gezien als een ‘gemengd gehuwde Jood’ en wordt hij niet gedeporteerd naar Westerbork. Wel moet hij in maart 1944 in Havelte gaan werken bij de aanleg van het vliegveld Fliegerhost. Op 7 september mag hij terug naar Nieuwkuijk, maar door de oorlogssituatie in Zuid-Nederland blijkt dat niet mogelijk. Hij gaat naar Amsterdam, waar hij op 25 oktober toestemming krijgt voor inkwartiering. Daar is hij op 30 januari 1945 overleden aan een hartstilstand, waarschijnlijk vanwege een hartverlamming, mogelijk veroorzaakt door stress, zorgen en de Hongerwinter. Hij wordt begraven op de begraafplaats Buitenveldert in Amsterdam. De overlijdensakte wordt bij de gemeente Vlijmen gemaakt. Zijn vrouw Maria woont dan nog in Fürstenzell (D)
Fritz Israel Hirschfeld
Hirschfeld is op 22 oktober 1886 geboren in Berlijn (D). Hij heeft rechten gestudeerd en wordt o.a. voorzitter van het ‘Potsdamer Arbeitsgerichtes’. Hij wordt in 1938, zijn vrouw is dan ernstig ziek, gevangen genomen. Hij mag de gevangenis verlaten onder de voorwaarde, dat hij Duitsland verlaat en een vluchtbelasting betaalt. Via Amsterdam komt hij in een opvangcentrum in Sluis (Z) en in februari in een klooster in Voorhout (Z-H). In september 1940 komt hij in het St. Gertrudisgesticht in Nieuwkuijk, omdat vreemdelingen Voorhout moeten verlaten. Blijkbaar doet Hirschfeld geen enkele poging om te vluchten. Op 15 augustus 1942 wordt hij in Nieuwkuijk opgepakt en gedeporteerd naar Kamp Westerbork. Op 21 april 1943 gaat hij op transport naar Theresienstadt en vandaar op 9 oktober 1944 naar Auschwitz, waar hij op 11 oktober vermoord wordt.
Hirschfeld is op 22 oktober 1886 geboren in Berlijn (D). Hij heeft rechten gestudeerd en wordt o.a. voorzitter van het ‘Potsdamer Arbeitsgerichtes’. Hij wordt in 1938, zijn vrouw is dan ernstig ziek, gevangen genomen. Hij mag de gevangenis verlaten onder de voorwaarde, dat hij Duitsland verlaat en een vluchtbelasting betaalt. Via Amsterdam komt hij in een opvangcentrum in Sluis (Z) en in februari in een klooster in Voorhout (Z-H). In september 1940 komt hij in het St. Gertrudisgesticht in Nieuwkuijk, omdat vreemdelingen Voorhout moeten verlaten. Blijkbaar doet Hirschfeld geen enkele poging om te vluchten. Op 15 augustus 1942 wordt hij in Nieuwkuijk opgepakt en gedeporteerd naar Kamp Westerbork. Op 21 april 1943 gaat hij op transport naar Theresienstadt en vandaar op 9 oktober 1944 naar Auschwitz, waar hij op 11 oktober vermoord wordt.
Ad Hartjes
Gunter Demnig tikt de struikelstenen op hun
plaats. Foto Ad Hartjes.
Adoptie struikelstenen
De groepen 8 van de basisscholen De Vijfhoeven in Vlijmen en ’t Kompas in Nieuwkuijk hebben zich verbonden aan een voortdurende aandacht voor deze struikelstenen. Voordat de leerlingen van groep 8 de basisschool achter zich laten, hebben zij de zorg voor de struikelstenen en de geschiedenis erachter, overgedragen aan de leerlingen van groep 7. Zo wordt het verhaal ieder jaar doorgegeven en worden de struikelstenen steeds weer geadopteerd door de volgende groep 7. Voor deze leerlingen is een lesbrief ‘Struikelstenen in Nieuwkuijk en Vlijmen’ gemaakt.
De groepen 8 van de basisscholen De Vijfhoeven in Vlijmen en ’t Kompas in Nieuwkuijk hebben zich verbonden aan een voortdurende aandacht voor deze struikelstenen. Voordat de leerlingen van groep 8 de basisschool achter zich laten, hebben zij de zorg voor de struikelstenen en de geschiedenis erachter, overgedragen aan de leerlingen van groep 7. Zo wordt het verhaal ieder jaar doorgegeven en worden de struikelstenen steeds weer geadopteerd door de volgende groep 7. Voor deze leerlingen is een lesbrief ‘Struikelstenen in Nieuwkuijk en Vlijmen’ gemaakt.
Bart Beaard
