Historisch Heusden: Mejuffrouw Bax schenkt liefdevolle aandacht

Foto: Bart Beaard

‘Voel u welkom, in de voormalige aula aan de Algemene Begraafplaats Buytenhove tussen Heusden en Herpt! Na heel wat jaren in rust wordt deze unieke locatie in de zomer van 2020 een plek om stil te staan en te ontmoeten. Bij Mejuffrouw Bax mag er gepraat worden over het leven en over de dood, u vindt er altijd een luisterend oor en open armen.

Mejuffrouw Bax opent haar deuren voor bezoekers van de begraafplaats, wandelaars en ieder die behoefte heeft aan aandacht. “dat schenken we namelijk maar al te graag, ook in de vorm van een lekker ‘Baxke’ koffie of thee,“ aldus Sandra Holm, namens Bax. Mejuffrouw Maria Clara Josepha Bax is in de 19e eeuw een tijdlang Vrouwe van Oudheusden, Elshout en Hulten geweest’, aldus een bericht in Weekblad Heusden van 8 juli jl. Wie is die familie Bax? Voor een publicatie hierover heb ik o.a. gebruik gemaakt van de doctoraalscriptie van Ingrid van Oosterhout: ‘Een Heusdens familienetwerk. De families Bax, Van Dongen en Verhoeven, 1700-1915’.

Maria Bax is een dochter van Jan Jacob Bax en Francisca van Dongen en over het gezin is in de Burgerlijke Stand het volgende te vinden:

Jan Jacob – Johannes Jacobus Bax, *Heusden, 25.07.1773 †Heusden, 27.05.1840 (brander en jeneverstoker, brouwer, burgemeester van Heusden 1834-1840, dijkgraaf en rentenier). Zoon van Christiaan Bax en Johanna Isabella Paymans X Heusden, 13.01.1795

Adriana Francisca van Dongen, *Heusden, 03.01.1770 †Heusden, 28.11.1844 (rentenier)  Dochter van Antonius van Dongen en Johanna Sprangers

Kinderen:

1. Joanna Christina Bax, *Heusden, 01.10.1795, †Waalwijk, 13.04.1872

X 10.10.1832, getrouwd met Franciscus Johannes van Heijst, *Waalwijk, 30.06.1787, †15.01.1863

2. Cornelis Josephus Bax van Dongen, *Heusden, 08.03.1797, †Heusden, 02.11.1873,

X Heusden, 17.02.1817 Catharina Petronella van Dongen, *Heusden, 01.06.1797 †Heusden, 19.03.1835

3. Christianus Franciscus Bax, *Heusden, 11.1798 †Rotterdam, 29.10.1888
4. Adriana Francisca Johanna Bax, *Heusden, 14.12.1800 †Heusden, 29.12.1800
5. Gerardus Cornelius Bax, *Heusden, 31.10.1801 †Heusden, 08.11.1876
6. Antonius Bax, *Heusden, 23.02.1804 †Heusden, 08.05.1874
7. Catharina Gerardina Bax, *Heusden,01.06.1806, †Rotterdam

X Petrus Jacobus Bax, *Rotterdam 11.08.1805

8. Maria Theresia Henrica Bax, *Heusden, 16.03.1808 †Heusden, 19.09.1810
9. Christine Josephine Bax, *Heusden,1812 †Heusden, 1812
10. Maria Clara Josepha Bax, *Heusden, 23.08.1810 †Heusden, 19.08.1885

Jan Jacob Bax, Maria’s vader, is de oudste zoon van Christiaan Bax. Christiaan is de rijkste man van Heusden. Zijn vermogen komt uit erfenissen en ook heeft hij verdiend met plaatselijke beleggingen in huizen en land en in leningen aan particulieren.

Jan Jacob trouwt op 22-jarige leeftijd met Francisca van Dongen en het echtpaar krijgt tien kinderen. In en buiten Heusden huwen de Baxen met de Van Dongens en omgekeerd. Beide families zijn van oorsprong katholiek, maar om in aanmerking te komen voor openbare ambten, nemen zij weleens tijdelijk de gereformeerde religie aan.

Jan Jacob is een vermogend man en hij heeft zijn vermogen onder andere te danken aan erfenissen van zijn vrijgezelle oudooms Antony van Dongen en Gerrit Bax Janszn. Hij heeft een uitgebreid onroerendgoedbezit en heeft land in Heusden, Herpt, Oudheusden, Vlijmen, Hedikhuizen, Baardwijk, Doeveren, Eethen, Genderen en Babiloniënbroek. Hij is ook brander en jeneverstoker en dat is lucratief in het begin van de 19e eeuw. Het gezin woont in Heusden in zowel de Wijksestraat als in de Burchtstraat, in grote dure huizen. Met tien kinderen lijkt de naam Bax in Heusden gewaarborgd. Dit is niet zo omdat vier kinderen jong overlijden, een zoon en dochter naar Rotterdam vertrekken, twee broers en een zus ongehuwd in het ouderlijk huis blijven wonen en de oudste dochter opgenomen wordt in de Waalwijkse elite. De familie heeft behoefte aan statussymbolen als woonhuizen in het centrum, personeel, paarden, een verfraaide tuin buiten de stad en een heerlijkheid. De Baxen verdwijnen uit Heusden, evenals de Van Dongens.

De oudste zoon, Cornelis Josephus, trouwt met Catharina Petronella van Dongen, de laatste telg uit de familie Van Dongen. Om de familienaam te bewaren, verandert hij zijn achternaam in Bax Van Dongen. Die verandering wordt op 2 april 1819 met Koninklijk Besluit door Koning Willem I goedgekeurd. Dit baat echter niet want hij krijgt alleen dochters en de naam Van Dongen sterft alsnog uit. Financieel gaat het hem erg voor de wind. Zijn vermogen is voor het grootste deel belegd in onroerend goed en hij belegt in schuldvorderingen aan particulieren. Maar ook helpen verscheidene ontvangen erfenissen in de aanwas van zijn vermogen. In de periode 1852-1861 is hij burgemeester van Heusden en vele jaren is hij ook dijkgraaf.

De oudste dochter trouwt met de Waalwijkse huisarts en weduwnaar Franciscus van Heijst. Hij heeft een zoon Laurentius Gosewinius die met Christina Adriana Francisca Bax van Dongen trouwt, de oudste dochter van Cornelis Josephus Bax. In 1891 schenken Laurentius en Christina aan de parochie van Elshout het hoofdaltaar van de kerk en dat wordt door Elshouts religieus kunstenaar Hendrik van der Geld ontworpen en gemaakt. Het altaar wordt ingewijd door bisschop A. Godschalk.

Gerardus Cornelius Bax, één van de vrijgezelle zoons, koopt in 1846 een ‘heerlijkheid’, waarvan hij vele jaren ervoor rentmeester is geweest. Vanaf dat moment mag hij zich Heer van Oudheusden, Elshout en Hulten noemen. De ambtsheerlijke rechten bestaan uit het aanstellen van bestuurders als secretaris en baljuw. De Heer heeft in de heerlijkheid ook zeggenschap over de financiën, de rechtspraak en het vis- en jachtrecht. De Oudheusdense eendenkooien zijn dan ook zijn bezit. Aan de parochie in Elshout schenkt hij het patronaatsgebouw voor de Jongenscongregatie, dat naast het Norbertusgesticht wordt gebouwd. In 1851 maakt hij een begin met de afbraak van zijn Kasteel Oudheusden.

Na zijn overlijden in 1876 wordt zijn zus, Maria Bax, Vrouwe van Oudheusden, Elshout en Hulten. Bij  de Heerlijkheid koopt zij de tiendrechten erbij. In 1883 laat zij een uitgebreid testament opmaken waarin zij precies aangeeft hoe haar nalatenschap verdeeld dient te worden. Bij haar overlijden op 19 augustus 1885 blijkt haar vermogen ƒ370.000 te zijn en volgens CBS is dat nu ± €6 miljoen. Antonius Hubertus Johannes Verhoeven (*Heusden, 20.07.1847 †Heusden 08.06.1893), rentmeester en achterneef van Maria, wordt Heer van Oudheusden, Elshout en Hulten en blijft dat tot zijn overlijden in 1893. Antonius is sinds 10 juni 1883 voorzitter van de O.L.V. Broederschap van de Processie Heusden-Kevelaer en op 15 augustus 1885 schenkt hij de Broederschap een processievaandel en namens Maria ook nog een processiestok.

Een bericht in de Echo van het Zuiden van 5 september 1885:

Ten gevolge van het overlijden van mejuffrouw M.C.J. Bax, is de heer A.H.J. Verhoeven alhier bezitter geworden van de heerlijkheid Oudheusden, Elshout en Hulten. De ingezetenen, met deze beschikking zeer ingenomen, stellen zich voor hunnen nieuwe Heer eerstdaags plechtig in te halen, bij zijn eerste bezoek aan de gemeente’.

Het inhalen is in Elshout een groot feest geworden en waardoor het initiatief gekomen is om in 1886 de fanfare ‘Eendracht Maakt Macht’ op te richten en ook het mussengilde ‘Tot nut en genoegen’, waaraan hij een prachtig vaandel geschonken heeft. Mussengilden worden opgericht om schadelijke dieren zoals mussen, kraaien en houtduiven te verdelgen. In 1894 komt het bezit van de Oudheusdense eendenkooien ook bij Antonius.

Een ander initiatief van Antonius is het oprichten van een graftombe voor Maria en dat wordt geplaatst op het kerkhof rondom de toenmalige Waterstaatskerk op de hoek Herptsestraat-Roomsche Kerkstraat. Daarbij wordt vastgelegd dat de graftombe nooit geruimd mag worden. Dat heeft dan ook te maken met het overbrengen van graftombes en stoffelijke resten in 1891 en 1892 van dit kerkhof naar de nieuwe RK Begraafplaats, nu Algemene Begraafplaats Buytenhove.

Dat de graftombe niet geruimd mag worden heeft een vervolg na de oorlog toen op 4 november 1944 de Waterstaatskerk door de Duitsers is verwoest. Na het ruimen wordt de grond van de kerk en het kerkhof het bouwterrein voor de Fatimameisjesschool en op de speelplaats blijft de graftombe staan. In de volksmond wordt het het ‘Familiegraf van Verhoeven’ genoemd. Jarenlang is het metershoge obstakel als klimrek gebruikt en heeft dat de nodige botbreuken en hersenschuddingen opgeleverd.

Als de Fatimaschool in 1980 wordt afgebroken is dan toch de tombe verwijderd en de stèle, een gedeelte van de graftombe, is terechtgekomen op de gemeentewerf in Heusden en later in Drunen. Na tientallen jaren is eind 2018 de stèle, met een subsidie van de N. van Ballegooijen Fonds, op Buytenhove geplaatst naast de graftombe van broer Cornelis Josephus Bax en schoonzus Catharina Petronella van Dongen. Er is ook nog een hardstenen plaat van het graf van de broers Gerardus Cornelis en Antonius, maar dat moet nog geplaatst worden naast het monument van Maria.

Bart Beaard

Maria Clara Josepha Bax, *Heusden, 23.08.1810 †Heusden, 19.08.1885. Collectie SALHA.

 

De graftombe van Maria Bax op de speelplaats van de Fatimaschool. Het gebouw links is de Fatimaschool, het gebouw rechts is het
bejaardenhuis Huize Sint Antonius. Collectie Bart Beaard.

De stèle van de graftombe van Maria Bax op de Algemene Begraafplaats Buytenhove.
Foto Ad Hartjes.

Begin de dag met het nieuws uit je gemeente met de gratis Nieuwsbrief. KLIK HIER en meld je aan.
Aanvoerder van het lokale nieuws.

 

 

 

 

 

Aanmelden nieuwsbrief
Cookieinstellingen