Historisch Heusden: 'Het Beleg van Heusden in 1589'

Nassau en Oranje

Een nieuwe Aflevering van Historisch Heusden geschreven door Bart Beaard en deze keer gaat het in deel 232 van Historisch Heusden over 'Het Beleg van Heusden in 1589'. Op 10 april 1589 lukte het de Spaanse veldheer en Hertog van Parma Alexander Farnese (1545-1592) om Geertruidenberg in handen te krijgen.

Hij had daarvoor een muitend Engels garnizoen, in dienst van het Staatse leger, een geldbedrag gegeven. Alexander Farnese was ook landvoogd van de Nederlanden. Hij gaf graaf Karel van Mansfeld (1543-1594), in Spaanse dienst, de opdracht Heusden en Zaltbommel proberen te winnen. Op 20 mei 1589 begon de belegering van Heusden, waarna de stad vanaf het land en het water niet meer toegankelijk was. Met hulp van het Staatse leger onder aanvoering van Prins Maurits (1567-1625), zoon van Willem van Oranje, kreeg de stad versterking. Buiten alle verwachting vertrok Van Mansfeld plotseling na vijf maanden en twee dagen op 22 oktober 1589 zonder dat er een slag had plaatsgevonden. Dit artikel geeft een samenvatting van wat er in Heusden en in omliggende dorpen gebeurde.

De belegering
Het Spaanse leger verplaatste zich vanaf Geertruidenberg door de Langstraat naar Heusden. In Doeveren werd de Schans van Doeveren bemachtigd. Dit in 1505 gebouwde verdedigingswerk diende ter verdediging van de sluis in de Elshoutse Zeedijk waardoor het Oude Maasje haar aan- en afvoer had. Vervolgens kwam het leger in Heesbeen. Voordat de graaf van Mansfeld naar Heusden oprukte om de vesting te belegeren hadden de Heusdenaren het Huis Heesbeen, het bezit van de Heeren van Heesbeen, al in brand gestoken en verwoest. Het Huis was een sterk slot met grachten omgeven en gelegen langs het Oude Maasje. Het Huis was van de aardbodem verdwenen zodat de vijand hierin geen schuilplaats meer kon vinden.

Vervolgens trok een legergedeelte naar Oudheusden, Elshout en Herpt en wierpen daar veldschansen op. Het andere legergedeelte ging richting Aalburg. Hier lag het zogenaamde Heusdensche Gat, de smalle doorvaart vanaf de Maas naar de Doode Maas waaraan Heusden gelegen was. Door de Spanjaarden werd de doorvaart met zware palen en balken afgedamd, waarna scheepvaart niet meer mogelijk was. Daarna werd het kasteel van Nederhemert ingenomen. Dit kasteel was vanaf 1572 gefortificeerd met een gracht aan de vier zijden en met bastions op de hoeken van de gracht. Vervolgens werden nog de kastelen Poederoijen, Aalst, Brakel en Hedel bezet.

Vesting-Heusden
Met de Pacificatie van Gent in 1577 had Heusden zich onder bescherming gesteld van de Staten van Holland en werd daarmee de meest zuidelijke vesting om Holland te beschermen. Heusden had slechts een bescherming door stadsmuren. Tussen 1581 en 1589 werd door fortificatiemeester Jacob Kemp buiten de Demer een gordel opgeworpen van bastions, met elkaar verbonden door courtines, dubbele grachten daarbuiten met daarin de verdedigingseilanden.

Sinds 1586 was Charles de Levin (?-1592), Heer van Famars, gouverneur van de vesting. De verdediging van de stad was zwak, waarom Van Famars aan Prins Maurits dringend om versterking en voorraad vroeg. Prins Maurits onderkende het belang om Heusden te behouden en poogde hem te helpen. Uit de snelle bezetting van de Heusdense omgeving kon worden afgeleid dat de verdedigers in ieder geval dan wel sterk genoeg waren om de stad te houden, doch te zwak om een tegenaanval uit te voeren. Prins Maurits liet bij Hedikhuizen hulptroepen over de Maas komen. Na hevige gevechten lukte het door de Spaanse ring heen te breken en de stad te bereiken. Een gedeelte van de hulptroepen kwam in de vesting Heusden. De plaats waar dit gevecht woedde en waar veel mensen sneuvelden bewaart in haar naam het aandenken aan deze strijd: de Spanjaardsbrug bij Hedikhuizen. De brug ligt nu aan het meest noordelijke punt van de Haarsteegse Wiel. Bij het beleg van de stad had het water slechts een ondergeschikte rol gespeeld.

Foto Links: Prins Maurits van Oranje-Nassau (1567-1625). Bron: Nassau & Oranje, Piet Kooman.
Foto Midden: Graaf Karel van Mansfeld (1543-1593). Bron: Wikipedia – Abraham Hogenberg
Foto Rechts: In 1589 werd in Nederhemert-Zuid ‘Het Oude Fort’ als veldschans aangelegd om tussen het kasteel en Heusden meer troepen te kunnen legeren. Collectie Nico de Bont.

Vijf maanden belegering
De belegering duurde vijf maanden en in die periode werden door de Spaanse troepen op verschillende plaatsen schansen opgeworpen. De troepen klaagden over honger en gingen ertoe over om in de dorpen te plunderen.

In Nederhemert werd ten zuiden van het kasteel een aarden veldschans of redoute opgeworpen om meer troepen te kunnen legeren tussen het kasteel en Heusden. De veldschans is nu nog bekend als ‘Het Oude Fort’, of ‘Kleine Schans’ en is bereikbaar via een zandpad vanaf de Kasteellaan.

Fort Crévecoeur (of Harteleed) werd in 1587 door de Staatsen bij de monding van de Dieze in de Maas als een veldschans aangelegd. Het doel was om vanuit dit punt de scheepvaart van en naar ’s-Hertogenbosch te kunnen blokkeren. Van Mansfeld liet de schans uitbreiden en bezetten.

Herpt had bij de belegering van de stad Heusden, waarbij te Hedikhuizen een fel gevecht werd geleverd, veel geleden. Tijdens de belegering werd de kerk met een schans met borstwering omgeven en daardoor raakten kerk en toren bij de schermutselingen betrokken. De kerk werd geroofd en de toren werd als uitkijkpost gebruikt om de ontwikkelingen in de vesting beter te kunnen volgen. Gevolg was dat de Heusdenaren de toren en kerk beschoten, met gevolg dat beide bouwwerken in vlammen opgingen. Na de aftocht van de Spanjaarden resteerde alleen nog het puin.

In Hedikhuizen kennen we nu nog de Spanjaardbrug, de plaats waar graaf Van Mansfeld en Prins Maurits een gevecht hadden. De plaats is nu de meest noordelijke punt van de Haarsteegse Wiel.

In Oudheusden was de R.K. kerk bestemd voor Oudheusden en Elshout. Tijdens de belegering werd de fraaie kerk in brand gestoken en verwoest. De kerk werd toen al niet meer door de katholieken gebruikt, daar dit door hervormden onmogelijk was gemaakt. Vooraf hadden de katholieken het beeld van de Wonderbare Moeder van Elshout, dat in deze kerk had gestaan, elders ondergebracht. Vele jaren later werd door de hervormden op dezelfde plaats een minder fraaie en kleinere kerk gebouwd.

Elshout was in 1589 een gehucht dat viel onder Oudheusden en hun kerkgangers gingen in Oudheusden ter kerke. Toen de kerk verwoest was werd in Elshout een nieuwe kapel gebouwd waarin ook het Mariabeeld een plaats had gekregen. Door de Spanjaarden werd op de plaats van voormalig café In Den Gekroonden Hoed een veldschans opgericht. De huidige straatnaam Schanswijk refereert hiernaar en ligt in een gebied dat De Schansen heette.

Aftocht
Het beleg duurde al met al vijf maanden en twee dagen. De sterkte, het moreel, de winter, het wassende water en muitende soldaten, dwongen de Spanjaarden van verdere aanval af te zien en het beleg te staken. Alle verdedigingswerken werden in 1590 door Prins Maurits met zijn gedisciplineerde leger weer ingenomen.

Bart Beaard