Historisch Heusden: Het fort van Hedikhuizen Een verdedigingswerk in ‘De Stelling van Heusden’
19 aug 2021, 8:00 • Knipsels
Een nieuwe Aflevering van Historisch Heusden geschreven door Bart Beaard en deze keer gaat deze aflevering over Historisch Heusden: Het fort van Hedikhuizen Een verdedigingswerk in ‘De Stelling van Heusden’. In het midden van de negentiende eeuw is er een uitbreiding en versterking met de Stelling van Heusden, onderdeel van de Zuiderwaterlinie.
Er is een nieuwe taak voor het in Noord-Brabant opererende veldleger om een mogelijke aanval vanuit het Zuiden (Frankrijk) te keren en troepen te dekken die zich gereed maken om naar het Zuiden op te rukken. In de jaren 1861–1863 worden vier nieuwe verdedigingswerken aangelegd: Fort Hedikhuizen, Fort Bernse Hoeven, een verdedigingschans op de weg van Heusden naar Elshout en een schans achter de Elshoutse Zeedijk. In dezelfde periode zijn ook de Doeverense sluis, de batterij Pruimendijk, de Hedikhuizense Sassluis en de Inundatiesluis bij Hedikhuizen vernieuwd of verbeterd.
Functie
De functie van Fort Hedikhuizen is de verdediging van de inundatiesluis en het terrein tussen de Hoge Maasdijk en het werk achter de Bernse Hoeven. Bernse Hoeven, gesloopt in 1933, heeft gestaan; westelijk van de huidige Heusdenseweg/Groenstraat en zuidelijk van de Zeggelaarsweg.
De functie van Fort Hedikhuizen is de verdediging van de inundatiesluis en het terrein tussen de Hoge Maasdijk en het werk achter de Bernse Hoeven. Bernse Hoeven, gesloopt in 1933, heeft gestaan; westelijk van de huidige Heusdenseweg/Groenstraat en zuidelijk van de Zeggelaarsweg.
Fort
De grondvorm van het fort is onregelmatig gevormd, omsloten door een aarden omwalling en een gracht. De grens van het militaire terrein is bepaald door 32 limietpalen, waarvan nr. 4 nog aanwezig is. De gracht staat via de inundatiesluis in verbinding met de Hedikhuizense Maas en heeft in de lengterichting een cunette of geul. Binnen de wal is een terreplein en een legeringsgebouw. In het zuidelijk en oostelijk gedeelte van de wal zijn plaatsen voor de kanonnen. Aan de keelzijde (van de vijand afgekeerde zijde) is voor de toegang een poterne (bomvrije gang) aanwezig, afgesloten door twee grote poortdeuren. Hier is ook een optrekbare houten brug. Buiten de wal heeft bij de brug een fortwachterswoning gestaan
De grondvorm van het fort is onregelmatig gevormd, omsloten door een aarden omwalling en een gracht. De grens van het militaire terrein is bepaald door 32 limietpalen, waarvan nr. 4 nog aanwezig is. De gracht staat via de inundatiesluis in verbinding met de Hedikhuizense Maas en heeft in de lengterichting een cunette of geul. Binnen de wal is een terreplein en een legeringsgebouw. In het zuidelijk en oostelijk gedeelte van de wal zijn plaatsen voor de kanonnen. Aan de keelzijde (van de vijand afgekeerde zijde) is voor de toegang een poterne (bomvrije gang) aanwezig, afgesloten door twee grote poortdeuren. Hier is ook een optrekbare houten brug. Buiten de wal heeft bij de brug een fortwachterswoning gestaan
Legeringsgebouw
Het legeringsgebouw is een stenen bomvrij gebouw, buitenwerks 37,9 m lang en 16,5 m breed, met één dubbele toegangsdeur. Het bestaat uit twaalf legeringsruimten, een artilleriewerkplaats, kruit- en projectielenmagazijn, een levensmiddelenmagazijn en een keuken. In de buitenmuren is een galerij met 63 enkele en twee dubbele smalle schietgaten voor geweerschutters. Hierdoor kan tevens enig daglicht in de lokalen naar binnen komen. Het bomvrije gebouw heeft een gronddekking tot enkele meters, waarboven een dubbel schilddak, gedekt met pannen. Het is in mei 1863 opgeleverd en het is gebouwd door Gebr. van Haaren. Drinkwater heeft men kunnen oppompen uit een gemetselde put. De plaats van het fort is dusdanig gekozen dat er een wel aanwezig is en zo dicht mogelijk bij de Hedikhuizense Maas.
Het legeringsgebouw is een stenen bomvrij gebouw, buitenwerks 37,9 m lang en 16,5 m breed, met één dubbele toegangsdeur. Het bestaat uit twaalf legeringsruimten, een artilleriewerkplaats, kruit- en projectielenmagazijn, een levensmiddelenmagazijn en een keuken. In de buitenmuren is een galerij met 63 enkele en twee dubbele smalle schietgaten voor geweerschutters. Hierdoor kan tevens enig daglicht in de lokalen naar binnen komen. Het bomvrije gebouw heeft een gronddekking tot enkele meters, waarboven een dubbel schilddak, gedekt met pannen. Het is in mei 1863 opgeleverd en het is gebouwd door Gebr. van Haaren. Drinkwater heeft men kunnen oppompen uit een gemetselde put. De plaats van het fort is dusdanig gekozen dat er een wel aanwezig is en zo dicht mogelijk bij de Hedikhuizense Maas.
Bewapening en personele bezetting
De bewapening bestaat uit een vaste opstelling van vijf kanonnen voor de zuidelijke richting en twee kanonnen voor de zuidwestelijke richting. Ook zijn er twee draagbare coehoornmortieren en twee houwitzers. Op het werk is een bezetting gepland van ½ Depot Compagnie Infanteristen, 3/16 Compagnie Artilleristen en 6 mineurs voor het aanleggen van mijngangen. Totale sterkte: 138 man. Het fort is niet geschikt voor permanente huisvesting.
De bewapening bestaat uit een vaste opstelling van vijf kanonnen voor de zuidelijke richting en twee kanonnen voor de zuidwestelijke richting. Ook zijn er twee draagbare coehoornmortieren en twee houwitzers. Op het werk is een bezetting gepland van ½ Depot Compagnie Infanteristen, 3/16 Compagnie Artilleristen en 6 mineurs voor het aanleggen van mijngangen. Totale sterkte: 138 man. Het fort is niet geschikt voor permanente huisvesting.
Verlies van functie
Sluis en fort hebben dienst gedaan tot 1886. Bij KB van 8 april 1886, Staatsblad nr. 48, wordt het werk geclassificeerd als ‘vestingwerk van geen klasse’. Tijdens de Tweede Wereldoorlog is het fort regelmatig gebruikt als schuilplaats, totdat de Hedikhuizense bevolking moet evacueren omdat ze voortdurend onder Duits granaatvuur ligt. Bij KB van 9 oktober 1952, Staatsblad nr. 495, wordt het werk als vestingwerk opgeheven.
Sluis en fort hebben dienst gedaan tot 1886. Bij KB van 8 april 1886, Staatsblad nr. 48, wordt het werk geclassificeerd als ‘vestingwerk van geen klasse’. Tijdens de Tweede Wereldoorlog is het fort regelmatig gebruikt als schuilplaats, totdat de Hedikhuizense bevolking moet evacueren omdat ze voortdurend onder Duits granaatvuur ligt. Bij KB van 9 oktober 1952, Staatsblad nr. 495, wordt het werk als vestingwerk opgeheven.
Het fort is met de wal, de poterne, het terreplein en het legeringsgebouw nog aanwezig. De fortwachterswoning is gesloopt. De hoge wal rondom het fort is niet meer onder het oorspronkelijk profiel, de traversen (aarden wal) en barbetten (geschutbank) zijn nog slechts met moeite te herkennen. Nadat het buiten gebruik gesteld is, komt het beheer onder de Inspectie der Domeinen.
Recreatiegebied
Vanaf 1963 neemt de Stichting VVV Heusden en Omgeving het fort met gracht, de sluis en de omliggende gronden in erfpacht. De Stichting wil rondom het fort en de Haarsteegse Wiel een recreatiegebied ontwikkelen. Gemeente Vlijmen heeft inmiddels de Haarsteegse Wiel van familie Van Wagenberg aangekocht. Het plan is een camping voor ca. 50 caravans en de bouw van vakantiehuisjes, maar omstreeks 1970 is het plan niet realistisch gebleken. Gemeente Heusden wil het vervallen fort slopen. Bij het recreatieplan en later ook met het sloopplan is er veel weerstand van de Stichting Menno van Coehoorn.
Vanaf 1963 neemt de Stichting VVV Heusden en Omgeving het fort met gracht, de sluis en de omliggende gronden in erfpacht. De Stichting wil rondom het fort en de Haarsteegse Wiel een recreatiegebied ontwikkelen. Gemeente Vlijmen heeft inmiddels de Haarsteegse Wiel van familie Van Wagenberg aangekocht. Het plan is een camping voor ca. 50 caravans en de bouw van vakantiehuisjes, maar omstreeks 1970 is het plan niet realistisch gebleken. Gemeente Heusden wil het vervallen fort slopen. Bij het recreatieplan en later ook met het sloopplan is er veel weerstand van de Stichting Menno van Coehoorn.
Mevrouw Ina van der Stelt
In 1970 komt mevrouw Ina (Labina Dingena) van der Stelt, werkzaam in de branche van historische bouwmaterialen, in beeld. Zij verneemt dat het fort te koop is en zij gaat met Gemeente Heusden en Domeinen in gesprek. Het lukt haar om de erfpacht van het VVV af te kopen.
In 1970 komt mevrouw Ina (Labina Dingena) van der Stelt, werkzaam in de branche van historische bouwmaterialen, in beeld. Zij verneemt dat het fort te koop is en zij gaat met Gemeente Heusden en Domeinen in gesprek. Het lukt haar om de erfpacht van het VVV af te kopen.
Ina gaat met haar moeder Elizabeth op het fort wonen en zij beginnen met het verwijderen van de gronddekking op het legeringsgebouw, waardoor een grote ruimte ontstaat. Over deze ruimte bouwt ze een nieuw dubbel schilddak, gedekt met terracotta dakpannen. Dit wordt haar nieuwe woonhuis dat nu nog grotendeels intact is. In de loop der jaren heeft zij het fort binnen en buiten aanzienlijk opgeknapt. Het uithakken en opnieuw voegen van alle metselwerk is een omvangrijke klus maar van wezenlijk belang voor het aanzien. Ook is de brug in die periode vernieuwd. Sinds 1983 is het gebouw in gebruik als partycentrum voor feesten en partijen. Op het buitenterrein bij de ingang heeft Ina in 1980 een bungalow gebouwd.
In 1990 loopt de erfpacht af. Gemeente Heusden wil het complex dan kopen, maar het Rijk keurt het plan af omdat de gemeente Heusden een ‘artikel 12 gemeente’ is. Dan lukt het Ina om het fort te kopen. De sluis wordt eigendom van Waterschap Aa en Maas en een gedeelte van de omliggende grond wordt verkocht. Fort Hedikhuizen is dan het enige fort in Nederland dat in particulier bezit is. Sinds 1993 is het fort Rijksmonument 22122.
Toekomst
In 2020 heeft Ina, samen met beheerder Adriaan Hoos, volop plannen om het fort voor de toekomst een goede bestemming te geven. Zij hebben dit plan niet af kunnen maken. Op 30 januari 2021 overlijdt Ina op 89-jarige leeftijd. De erfgenamen hebben het fort nu te koop gezet en de vraag is wat in de toekomst ermee gaat gebeuren?
In 2020 heeft Ina, samen met beheerder Adriaan Hoos, volop plannen om het fort voor de toekomst een goede bestemming te geven. Zij hebben dit plan niet af kunnen maken. Op 30 januari 2021 overlijdt Ina op 89-jarige leeftijd. De erfgenamen hebben het fort nu te koop gezet en de vraag is wat in de toekomst ermee gaat gebeuren?
Bart Beaard
Begin de dag met het nieuws uit je gemeente met de gratis Nieuwsbrief. KLIK HIER en meld je aan. Aanvoerder van het lokale nieuws.
