In 2017 is er een boek verschenen ‘Fabrieksschoorstenen in Nederland’, geschreven door Arjan Barnard. In dit boek staat een lijst met plaatsnamen en hun fabrieksschoorstenen en ook staan er enkelen uit de huidige gemeente Heusden in vermeld.
Samen met de schrijver van het boek heb ik een inventarisatie gemaakt van de plaatsen waar in onze gemeente fabrieksschoorstenen gestaan hebben en dan komen we tot het volgende overzicht: 1 conservenfabriek, 4 melkfabrieken, 1 gasfabriek, 1 groentedrogerij, 1 koekfabriek, 1 leerlooierij, 19 mandenmakerijen, 1 scheepsschoevenfabriek, 1 steenfabriek en 2 stoompompgemalen. In totaliteit op zo’n ~ 30 plaatsen. Met betrekking tot één van de melkfabrieken heb ik nu een historisch onderzoek gedaan.
Vanaf het begin 1900 is N.V. Van den Bergh’s Margarinefabrieken uit Rotterdam actief met de afname van melk in de omgeving van Heusden en sluit met boeren individuele afnamecontracten. In 1919 zijn er geruchten dat dit bedrijf de Heusdense Conservenfabriek wil overnemen en er een fabriek wil stichten met een personeel van ca. 100 personen voor de bereiding van gecondenseerde melk. Maar in 1920 wordt de conservenfabriek overgenomen door Van Wagenberg-Festen uit Vlijmen.
Op 1 september 1924 vangt de melkproductenfabriek V.Z. Verenigde Zuivelbereiders te Rotterdam haar werkzaamheden in Heusden aan en daarvoor huurt ze een gedeelte van de conservenfabriek. De leiding heeft K. de Jong en voor V.Z. is het de “afdeling Heusden”. In aanvang is dat niet meer dan een melkstation, een plaats waar boeren hun melk kunnen afleveren en die melk gaat dan met de melkstoomboot naar de V.Z.-fabriek in Rotterdam. In het eerste jaar wordt 2.200.000 kg. ontvangen en verwerkt. De melk komt voornamelijk uit de omgeving, uit het Land van Heusden en Altena en uit de Bommelerwaard en wordt door melkrijders, aanvankelijk met paard en wagen en later met vrachtauto, naar het melkstation gebracht. In 1929 wordt de melkfabriek van Aalburg overgenomen. In 1931 koopt V.Z. de melkfabriek “De Bommelerwaard” in Kerkwijk en daar wordt dan de Heusdense melk tot zuivelproducten verwerkt en daar is melkpoeder het voornaamste product.
Er komen bouwplannen omdat Van Wagenberg Festen de ruimte zelf nodig heeft. Maar enige malen wordt het uitgesteld omdat van de conservenfabriek de ruimte toch weer voor twee jaar gehuurd kan worden.
In 1933 kan van de gemeente een stuk grond in erfpacht genomen worden aan de tramhaven. Dat geeft nogal gedoe omdat het grondstuk verhuurd is aan de conservenfabriek en mandenmakerij Van Wagenberg Festen en aan de mandenmakerij Prinsen & Van Halder uit Haarsteeg voor de opslag van manden en teenhout. In 1933 vindt de aanbesteding voor het bouwen plaats.
In 1934 wordt door firma Jan de Bonth van Hulten aangevangen met de bouw en al begin mei 1935 begint de fabriek, waarin de ontvangen melk wordt verwerkt tot boter en melkpoeder, te draaien. De fabriek in Kerkwijk wordt dan gesloten en de Heusdense fabriek krijgt daarvoor als pleister op de wonde de Kerkwijkse naam ‘De Bommelerwaard’. Maar in de volksmond blijft het toch “VZ”.
In 1939 komt er een uitbreiding voor de verwerking van ondermelk tot grondstof voor melkwol (textielcaseïne of Lanital). Voor de oorlog is er een gebrek aan natuurwol ontstaan, waardoor er door A.K.U.-Arnhemse Kunstzijde Unie een ontwikkeling van kunstwol is gekomen.
De oorlog is een moeilijke periode, de bruggen zijn opgeblazen waardoor het vervoer over de Maas met een gebrekkige pontverbinding moet gebeuren. Op het einde van de oorlog wordt de inmiddels herstelde brug door de Duitsers vernield. Na de bevrijding van Heusden op 5 november 1944 beginnen de beschietingen door de Duitsers vanuit het Land van Heusden en Altena. De schoorsteen en een gedeelte van de fabriek moeten het ontgelden. Na de oorlog wordt de fabriek herbouwd. Door N.V. De Ridder uit Den Haag wordt een 40 meter hoge schoorsteen gebouwd. De productie van melkwol wordt niet hervat, omdat de overheid geen vergunning verleent.
Op 20 oktober 1949 wordt op grootse wijze het 25-jarig bestaan van het bedrijf gevierd. In dat jaar wordt er 17.000.000 kg. verwerkt en werken er 50-60 personen. Het zijn dan 1500 boeren die aan de Heusdense fabriek leveren. Vanaf 1965 beginnen er landelijk op grote schaal overnames en fusies met het gevolg dat de kleinere melkfabrieken worden gesloten. Zo wordt ook VZ overgenomen door Melk Unie en stopt de productie in Heusden in 1972. In 1979 worden de gebouwen en de schoorsteen gesloopt. Het perceel is toen gebruikt voor de uitbreiding van de jachthaven en een parkeerplaats.
Meer info over dit onderwerp en/of over fabrieksschoorstenen, via: bart [email protected] of 0416-320995.
Bart Beaard
Afbeelding met zicht op de melkfabriek met de linker schoorsteen. De rechter schoorsteen is van de conservenfabriek. Het hoge gebouw met het schuine dak is de fabriek voor melkwol. Aan de voorzijde de jachthaven en de haven voor zand- en grindoverslag. Foto Nico de Bonth.
Melkrijder Karel de Hart op de melkwagen in 1937. Uit deze activiteit is het huidige ‘De Hart Transport’ in Heesbeen ontstaan. De foto is ingekleurd. Collectie Ton de Hart.
Het neerhalen van de schoorsteen op 22 december 1979. De rechter schoorsteen is van de toenmalige conservenfabriek Jonker Fris. Collectie Ton de Hart.
